Wanneer kan een jeugdboek tot de klassiekers worden gerekend en mogen we dat plakkaat op Boris van Jaap ter Haar plakken? Boris bleeft de 19e druk na maar liefst 45 jaar, het boek werd geschreven in 1965 en verscheen voor het eerst in 1966. Is dat een criterium? Of is het belangrijker dat een boek na zoveel jaar nog steeds actueel is en de concurrentie aan kan met de beste jeugdboeken over de Tweede Wereldoorlog? Boris is niet het boek dat standaard tot het lijstje van klassiekers wordt gerekend, wellicht ook omdat de auteur Jaap ter Haar niet automatisch tot de ‘groten’ wordt gerekend. Ter Haar schreef vooral toegankelijke en gezellige boeken als Het wereldje van Beertje Lightart en de serie over Saskia en Jeroen.
Boris heeft het niet bepaald gezellig. Hij ervaart de gruwelijkheden van de oorlog meer dan direct. Zijn vader is dood, zijn moeder ligt op sterven en overal om hem heen gaan mensen dood. De honger is het grootste thema in de periode die Ter Haar beschrijft. Boris doet er alles aan om aan eten te komen en raakt zo in contact met de vijand. De Duitsers die hij ontmoet, helpen hem en blijken dus niet de beesten en onmensen waarvoor hij ze hield. Of vooral: zoals ze door iedereen gezien werden.
Zijn moeder staat erop dat hij met andere kinderen uit Leningrad weggaat omdat hij op het platteland meer kans heeft om te overleven. Boris wil zijn moeder echter niet in de steek laten. Boris is een vrij sober boek waarin de lijn tussen goed en kwaad dun is maar Ter Haar blijft op de vlakte en laat het aan de lezers over om te oordelen. Het is geen heldenroman met veel spektakel zoals bijvoorbeeld Oorlogswinter. Er gebeurt niet heel veel maar er is wel voelbare spanning omdat overal onheil dreigt. Boris geeft vooral een indringend beeld van hoe verschrikkelijk de oorlog voor kinderen is geweest. Je voelt de kou en de honger bijna letterlijk. Ter Haar romantiseert niet maar biedt wel enig houvast. Er kan iets gebeuren dat het tij doet keren, ondanks de enorme ellende.
Ik las Boris direct na het recent verschenen Ausländer van Paul Dowswell (waarvan binnenkort een bespreking) over Pjotr, een Duitse jongen die door zijn arische uiterlijk in het ideaalbeeld van de nazi’s past maar helaas voor hen een geweten en eigen ideeen heeft. De hoofdpersonen uit veel orlogsboeken hebben gemeen dat ze plompverloren in een situatie belanden die niet bij hun leeftijd past. Wat vooral opvalt is dat het zoveel uitmaakt waar je wieg staat. Het is toevallig of je in Nederland, Rusland of Duitsland werd geboren maar het maakt enorm veel uit voor je levensgeschiedenis en of je aan de ‘goede’ of ‘verkeerde’ kant staat. Ben je een dader of slachtoffer, een held of een schlemiel, het heeft vaak niet zo heel veel met jezelf te maken maar met de omstandigheden.
Boris is geen held maar gewoon een jongen die doet wat hij denkt dat het beste is. Hij heeft gruwelijke nachtmerries over de dood van zijn vader maar moet toch verder. Dat is eigenlijk het enige dat hij doet: doorleven ondanks de bombardementen, de honger en de dood die overal op de loer ligt.
Boris
Jaap ter Haar
